Werkstuk over Orka

De naam orka komt van de Latijnse naam ‘Orcinus orca’. Maar de orka heeft nog andere namen. Hij wordt ook zwaardwalvis genoemd, vanwege zijn enorme rugvin. In Amerika noemen ze de orka een ‘killer whale’, wat ‘moord-walvis’ betekent. Dat klopt wel, want orka’s zijn gevaarlijke roofdieren. Ze jagen bijvoorbeeld op zeerobben, pinguïns en ook op grote walvissen. En zelfs haaien zijn niet veilig voor een orka. Mensen zijn nog nooit door een orka aangevallen. Toch kun je hem maar beter niet in de weg zitten als je hem ooit in het wild tegenkomt!

Woonplaats
Orka’s komen over de hele wereld voor: in alle zeeën en oceanen. Als het water maar zout is en een beetje diep, dan voelt de orka zich er thuis. Goede plekken om wilde orka’s te zien: Noorwegen, Canada, Alaska, Antarctica, California en de eilanden van de Azoren. Op die plekken komen ze dicht bij de kust.
Orka’s trekken niet over de hele wereld, zoals andere walvissen. Ze blijven meestal in het stuk zee waar ze zijn geboren.
Leven in een troep
Orka’s leven in een troep. En daarmee bedoelen we niet dat ze in een smeerboel leven! Een groep orka’s wordt een troep genoemd. Je hebt grote en kleine orka-troepen. In een kleine troep zijn de orka’s meestal een familie met één volwassen mannetje, twee of drie vrouwtjes en een aantal jonkies. Grote troepen hebben drie of vier volwassen mannetjes, met ieder een paar vrouwtjes. En natuurlijk een heleboel jonge orka’s. Soms zwemmen een paar kleine families een tijdje met elkaar dezelfde kant op. Dan zie je dus wel veertig orka’s bij elkaar! Behalve samen zwemmen, jagen orka’s ook in een groep. Zeker als ze een grote walvis aanvallen.
Een orka-maaltijd
Orka’s eten vooral vis en pijlinktvis. Gewoon, omdat die het meest in de zee te vinden zijn. Maar eigenlijk lust een orka alles wat rondzwemt. Vogels vindt hij ook smakelijk. Lekker hoor, zo’n pinguïn of zeemeeuw die op het water dobbert! Ook grotere dieren zijn niet veilig voor de orka. Een orka jaagt op zeehonden, zeeleeuwen en dolfijnen. En zelfs op walvissen! Eigenlijk is geen enkel dier veilig voor een orka. Zelfs een grote haai niet, en die is zelf ook geen lieverdje. Alleen aan een volwassen walrus waagt de orka zich niet. Die grote slagtanden zijn hem te link. En mensen laat een orka ook met rust. Orka’s vallen geen surfers of mensen in kleine bootjes aan, zoals haaien wel eens doen. Ze vinden ons er vast niet smakelijk uitzien.
De jacht
Bij de jacht gebruiken orka’s geniepige trucjes. Onderzoekers hebben gezien hoe orka’ s golven maken, zodat robben van hun ijsschotsen afglijden. Meteen daarna worden ze door de orka’s aangevallen. Zeehonden die niks door hebben, worden met een flinke zwieper van een orka-staart van hun ijsschots gekegeld. Nog een orka-truc is met opzet tegen een walrus-moeder opbotsen zodat haar jong van haar rug afvalt. Heel vals! In Zuid-Amerika hebben mensen gezien hoe orka’s zich laten aanspoelen om robben te vangen. Ook heel geniepig is dat orka’s walvissen doden door expres boven ze te gaan zwemmen. Daardoor kan de walvis niet boven komen om adem te halen. De walvis stikt en gaat dood.

Voor een lekker hapje komt een orka zelfs het water uit

 
Moordenaar of lieverdje?
Je zou haast bang worden voor de orka als je leest hoe hij dieren vangt. Het is echt een roofdier! Maar gek genoeg blijken orka’s ook heel lieve dieren te zijn. In gevangenschap zijn het dieren die makkelijk tam worden en kunstjes kunnen leren. In Amerika zijn een paar dolfinariums waar ze orka’s hebben. Het Dolfinarium in Harderwijk had er vroeger ook eentje. Die is nu verhuisd naar een dierentuin in Amerika. Daar hebben ze meer ruimte voor hem.
Toen de eerste orka in een dolfinarium kwam, waren de verzorgers stomverbaasd. Was dit een gevaarlijk roofdier? Verzorgers konden hem gewoon uit hun hand laten eten. Ze konden zelfs op zijn rug meerijden. De orka zelf vond het prachtig! Nog verbaasder waren de verzorgers toen een orka allerbeste vriendjes werd met een dolfijn. Terwijl een orka in het wild juist op dolfijnen jaagt! Maar deze twee konden het prima met elkaar vinden… ze speelden de hele dag!

Vrienden en vijanden
In gevangenschap maakt de orka snel vriendjes met mensen en dolfijnen. In het wild kunnen orka’s het alleen goed vinden met elkaar. Vrienden hebben ze niet… of jawel, toch eentje! Eén soort vogel is de vriend van orka’s: de rosse franjepoot. Zo heet die vogel. Als de orka’s boven water komen, gaan de rosse franjepoten op hun rug zitten en pikken de zeeluizen van hun huid. Dat vinden de orka’s erg prettig. Daarom zullen ze de rosse franjepoot nooit opeten.
Vijanden heeft een orka trouwens ook bijna niet. Alleen zieke orka’s worden wel eens aangevallen door haaien. Verder haalt geen enkel dier het in zijn hoofd om een gezonde orka aan te vallen. Zelfs de mens is geen bedreiging voor de orka. Er wordt wel eens een orka gevangen voor een dolfinarium, maar niet vaak. Er wordt ook niet op orka’s gejaagd. Het gaat dus prima met de orka. Hoeveel er precies zijn, weet niemand. Ze zijn moeilijk te tellen, omdat ze over de hele wereld zitten. Het zijn er in ieder geval een heleboel. Bij de Zuidpool zitten er waarschijnlijk tussen de 70.000 en 180.000! De groep orka’s die bij Alaska leeft, is een stuk kleiner: ongeveer 250 orka’s.
Slapen
Weet je hoe orka’s slapen in het water? Simpel: dat doen ze niet! Niet helemaal, tenminste. Ze moeten namelijk regelmatig boven water komen om adem te halen. Daarom slapen ze niet echt, ze rusten een beetje uit met hun ogen half dicht. Heel bijzonder is dat hun twee hersenhelften daarbij om de beurt uitrusten. Eerst de linker helft en dan de rechter!

De beroemdste orka ter wereld: Keiko
Het verhaal van de orka Keiko begint een beetje zielig. In 1979, als hij twee jaar oud is, wordt hij in de buurt van IJsland gevangen. Hij komt eerst terecht in een pretpark in Mexico. Daar zit hij jaren gevangen in een klein aquarium. Helemaal alleen! Elke dag moet hij kunstjes doen voor het publiek. Het gaat slecht met Keiko. Hij groeit niet genoeg en hij krijgt een huidziekte. Het lijkt erop dat hij niet oud zal worden. Maar dan wordt het 1992. Filmmaatschappij Warner Bros begint met het filmen van ‘Free Willy’. Ze kiezen de tamme Keiko uit om de hoofdrol te spelen. De film wordt een groot succes. En Keiko wordt hartstikke beroemd! Dan horen de mensen in de hele wereld eindelijk hoe slecht Keiko het heeft in het echte leven. Duizenden kinderen sturen brieven en tekeningen naar het pretpark. Ze vragen om Keiko een beter leven te geven. Warner Bros en een paar rijke miljonairs besluiten iets te doen. Ze willen Keiko terug laten gaan naar de oceaan. Dat wordt een hele klus. Keiko zal veel moeten leren: zelf vis vangen bijvoorbeeld en omgaan met zijn soortgenoten. Die heeft hij al 15 jaar niet gezien. Voor Keiko is op IJsland een baai afgesloten van de zee. Een team van dertig mensen leert hem om weer in de oceaan te leven. Keiko kikkert er al van op. Hij is weer helemaal gezond en is al een paar keer met zijn verzorgers de oceaan op geweest. Hij heeft zelfs zijn orka-familie weer gezien. Toch zwemt hij elke keer met zijn verzorgers mee terug. Want aan hen is hij gewend. Tot er een dag zal komen dat Keiko liever bij zijn familie blijft…

Zwangerschap
Orka’s hebben een heel erg lange zwangerschap. De moeder draagt de baby-orka wel achttien maanden in haar buik. Dat is het dubbele van een mensenbaby. Een orka-vrouwtje kan om de drie jaar een jong krijgen, maar het kan ook makkelijk tien jaar duren voor de volgende komt.
Kalfje
Een baby-orka wordt een kalfje genoemd. Net als bij mensen krijgt een orka maar één jong per keer. Heel soms komt een tweeling voor. De kalfjes worden in het water geboren en moeten meteen kunnen zwemmen.

Groei
Een pasgeboren kalfje is al meteen erg groot (wel twee en een halve meter lang), maar het kan nog niet veel. Pas na twee maanden krijgt het tandjes. En ook pas na twee maanden maakt het zijn eerste echolocatie-geluidjes.
Moeder
Moeder-orka zorgt goed voor haar kalfje. Het kalfje drinkt melk bij zijn moeder. Dat blijft het een heel jaar lang doen. Daarna moet het voor zijn eigen eten gaan zorgen.
Volwassen
Een vrouwtjes-orka is pas na zes tot tien jaar volwassen. Bij mannetjes duurt het zelfs nog langer: die zijn pas na tien tot dertien jaar volwassen. Pas dan kunnen ze zelf jongen krijgen.
Neusgat
De neus van een orka zit op een gekke plek: boven op zijn kop. Maar die plek is wel erg handig. De orka kan zo makkelijk even snel ademhalen als hij boven water komt.
Veel is er niet aan te zien: het is alleen maar een gat. Als de orka boven komt, blaast hij eerst lucht uit. Je ziet zijn adem als een wolk waterdamp uit zijn neusgat spuiten. Dat komt doordat de lucht die hij uitademt warmer is dan de lucht boven het water. Hetzelfde gebeurt bij jou als je op een koude dag buiten loopt en je ‘wolkjes’ kunt blazen. Na het uitademen haalt de orka door zijn neusgat adem en duikt hij weer onder. Als het echt moet, kan hij wel een kwartier onder water blijven. Maar meestal komt hij om de vijf minuten even boven.
Witte vlek
Orka’s hebben een opvallende witte vlek vlak achter hun oog. Die is niet voor de sier. Die vlek is een soort bliksemafleider! Als een roofdier een ander dier aanvalt, richt het zich vaak eerst op de ogen. Beschadig de ogen en de prooi ziet niets meer. Orka’s hebben een goede truc. Je kunt hun ogen bijna niet zien, omdat die net zo zwart zijn als hun huid. Vlak erachter zit die witte vlek. Die vlek ziet eruit alsof dáár het oog zit. Een soort nep-oog dus! Zo foppen ze dieren die hen willen aanvallen.
Oog
Orka’s hebben erg goede ogen. En ze houden hun ogen ook onder water open! Ze kunnen onder water en boven water goed zien. Alleen kan water soms erg troebel zijn. Dan zie je zelfs met de beste ogen niks. Daarom zijn de andere zintuigen van de orka ook erg goed.
Dat orka’s ook boven water kunnen zien, blijkt uit een grappig verhaal uit Vancouver (Canada). Een groep nonnen bracht een bezoekje aan een dolfinarium. Ze gingen ook bij een orka kijken. Die orka werd helemaal opgewonden toen hij de nonnen zag. Hij zwiepte met zijn staart en werd hartstikke vrolijk. Waarom? Omdat die nonnen er hetzelfde uitzagen als hij: helemaal in zwart en wit!
Oor
Orka’s kunnen heel goed horen. Hun oren zijn niet veel meer dan gaatjes. Je ziet ze bijna niet, maar ze doen het prima! Orka’s hebben bovendien iets heel bijzonders. Het heet ‘echolocatie’. Dolfijnen hebben het ook. Orka’s maken heel hoge geluiden. Zo hoog dat wij ze niet kunnen horen. Die geluidjes richten ze voor zich uit. Net alsof ze met een megafoon naar iemand staan te roepen. Als die geluiden ergens tegenaan botsen (een vis, een steen of een boot) dan komt er een echo terug. Net als een wensput: je roept iets en even later hoor je een echo. Orka’s horen de echo’s van hun hoge geluidjes terugkomen. Die horen ze met hun oren en met hun onderkaak. Die onderkaak is namelijk heel gevoelig voor trillingen. En geluid is een soort trilling! De echo’s die de orka hoort, vertellen hem wat er voor hem gebeurt. Hij kan horen of er vissen voor hem zitten of een boot of wat anders. Hij kan zelfs horen wat voor vorm die vissen hebben en waar ze zijn! Dat is voor ons lastig voor te stellen. Wij hebben geen echolocatie, dus het is moeilijk te begrijpen hoe het werkt. Zelfs met een blinddoek, kan een orka nog steeds zien. Dankzij echolocatie! Hij heeft z’n ogen eigenlijk niet echt nodig. Handig in troebel water!
 

Tanden
Orka’s hebben een stevig gebit met ongeveer vijftig tanden. De ene orka heeft er wat meer dan de andere. Het zijn allemaal scherpe, puntige tanden. Platte kiezen om te kauwen heeft een orka niet. Elke tand is wel zeven en een halve centimeter lang!
Rugvin
Oudere orka-mannetjes hebben soms een rugvin van bijna twee meter hoog! Vanwege die enorme vin worden orka’s ook wel zwaardwalvissen genoemd. De vin lijkt een beetje op een zwaard. De rugvin van de orka zorgt ervoor dat hij stabiel in het water ligt. Als een orka hard zwemt, zou hij een beetje heen en weer kunnen gaan wiebelen. Dat is niet fijn. De rugvin voorkomt dat.
Orka-vrouwtjes zijn kleiner dan orka-mannetjes. Ze hebben dus ook een kleinere rugvin. Maar die is nog altijd bijna een meter hoog! Als een orka boven water komt, zie je altijd als eerste zijn rugvin. Sommige orka’s hebben een rugvin die helemaal krom hangt. Het is een fabeltje dat orka’s dat krijgen als ze gevangen worden gehouden. Ook in het wild komt het voor. Niemand weet precies waardoor het komt. Hij wordt gewoon slap. En dat kan, want in de rugvin zitten geen botten.
Staartvin
Met zijn staartvin zwemt de orka. Door hem op en neer te bewegen, schiet hij door het water. Meestal zwemt hij met een rustig gangetje tussen de drie en tien kilometer per uur. Maar als hij een sprintje trekt, haalt hij makkelijk 45 kilometer per uur. Dat is razend snel voor zo’n groot dier in het water!
Aan zijn staartvin kun je goed zien dat een orka een zoogdier is en geen vis. Vissen hebben een staartvin die van links naar rechts beweegt om te zwemmen. Orka’s, dolfijnen, walvissen en andere zoogdieren in het water hebben een staartvin die omhoog en omlaag beweegt. Let er maar eens op… het klopt altijd! Zo kun je aan de staart zien dat een haai een vis is en een orka een zoogdier.
Longen
Het grootste verschil tussen vissen en zoogdieren is de manier waarop ze ademhalen. Vissen hebben kieuwen. Daarmee ademen ze onder water. Zoogdieren hebben longen, net als jij! Orka’s zijn zoogdieren. Ze hebben dus ook longen. Zij kunnen niet onder water ademhalen. Maar ze leven wel in het water, dus moeten ze steeds even naar boven zwemmen voor wat frisse adem.
Blubber
Orka’s komen in alle wereldzeeën voor. Maar de meeste orka’s leven bij de zuidpool. Daar is het vreselijk koud. IJskoud zelfs. Toch hebben orka’s daar geen last van. Zelfs al vriest het twintig graden onder nul! Onder zijn huid zit een dikke laag vet. ‘Blubber’, heet dat bij walvissen en orka’s. Die blubber is hun dikke jas! Het houdt ze hartstikke warm.
Borstvinnen
De orka heeft twee borstvinnen. Die gebruikt hij alleen om mee te sturen. En om ermee te remmen. Alle kracht komt uit zijn staartvin. Hij gebruikt zijn borstvinnen dus niet om vooruit te komen. Als je de binnenkant van zijn vinnen zou zien, zou je verbaasd staan te kijken. De botjes in een vin lijken net een hand met vingers! En eigenlijk is het dat ook. Geleerden denken dat walvissen, orka’s en dolfijnen miljoenen jaren geleden op het land leefden. Later zijn ze het water in gegaan. Heel langzaam zijn ze veranderd. Hun poten werden vinnen. Dat heeft miljoenen jaren geduurd. En toch kun je nu nog steeds zien dat orka’s ooit voorpoten hadden. Met vijf vingers!